Ik twijfel of ik dit moet vertellen omdat het zo diep persoonlijk is maar door een boek dat ik zojuist las begrijp ik mijn eigen leven beter. Ik ben opgegroeid in een bijstandsgezin. Dat zeg ik niet om zielig te doen – mijn ouders deden hun uiterste best om te zorgen dat het me aan niets ontbrak – maar het bezorgde me wel ervaringen die ik mijn leven niet meer vergeet.

Ik zal een jaar of 10 geweest zijn. Mijn moeder vroeg me boodschappen te doen in de plaatselijke supermarkt, wat indertijd nog meer een levensmiddelenzaak was. Voor kaas en vleeswaren stond er iemand achter een toonbank bij wie je wat bestelde, zoals nu nog bij echte bakkers of slagers.

Ik las het boodschappenbriefje op. 
“Een ons ham alstublieft.”
De winkelbediende plaatste een ham op de snijmachine en sneed voor honderd gram plakjes af. Ze wikkelde ze in vetvrij papier, overhandigde het pakje over de toonbank en sprak woorden die me nu nog steeds helder voor de geest staan: “Als je maar weet dat je dit eet van onze centen.” 

Ik moest aan het vernederende voorval denken toen ik De Schaamte las, een boek van de Franse schrijfster Annie Ernaux die eerder deze maand de Nobelprijs voor Literatuur kreeg toegekend. Zij beschrijft zonder enige opsmuk haar leven als tienerdochter in een arm gezin in een stadje in Normandië in de jaren ‘50. Soms lijkt het compacte boek een roman, dan weer een dagboek of wat losse notities. 

De Schaamte raakte me meer dan ik vooraf verwachtte. Ik werd me door het lezen iets gewaar over mezelf dat ik eerder nooit besefte. In een ontroerende scene beschrijft ze hoe ze tijdens een zeldzaam uitstapje doordrongen raakt van haar eigen maatschappelijke positie die het gevolg is van armoede. Ze ziet bij het avondeten in een wegrestaurant aan een andere tafel een meisje van haar leeftijd dat mooi is, met verzorgd haar, perfecte kleding. Ze schaamt zich vervolgens voor wie ze zelf is. Een besef van tekortschieten. Dat gevoel herkende ik van bij die toonbank en andere soortgelijke voorvallen.

Maar, en dat was voor mij een echte openbaring, ze realiseert zich ook dat die scheidslijn tussen haar en dat meisje nooit zal verdwijnen, wat er ook gebeurt, hoezeer haar leven ook zal veranderen, hoe goed ze het later ook zal krijgen. Vijftig jaar nadien, als ze deze gebeurtenis opschrijft in het boek, geldt dat nog steeds. Het is een soort psychisch litteken.

Ineens herkende ik een onbestemd gevoel dat ik altijd bij me gedragen heb maar me er nooit zo bewust van ben geweest. Het gevoel van een glazen muur tussen jezelf en de rest van de wereld. Ik werd verpletterd, plots viel er van alles op z’n plaats. Raadselachtige stemmingswisselingen, ongemakkelijke gevoelens. Ik kan het niet goed uitleggen, maar lees het boek, al weet ik niet of het ook zo overkomt op iemand zonder die ervaring. 

Ik denk aan de kinderen die nu in armoede opgroeien. En hoe ze dat over 50 jaar nog zullen voelen, ook al weten ze niet eens dat dat het is. De schaamte.

_{De Schaamte, Annie Ernaux, 104 pagina’s.}