Als ik dit opschrijf vraag ik me af of je de volgende zin ook gaat lezen. Dan bedenk ik me dat je mogelijk denkt dat de eerste zin een truc is. Dat je daarom meteen af zult haken. Dus als ik aan jou de weifelende vrees die in de eerste zin besloten ligt, wil overbrengen dan zal ik die anders moeten formuleren. Bijvoorbeeld: Niets maakt een geest zo onzeker als een leeg scherm dat gevuld moet worden met gedachten.

Je ziet, het is lastig om te schrijven over lezen. En al helemaal lastig om te schrijven over het lezen van wat je schrijft. Lezen is immers de spiegel van het schrijven. Je kunt in een spiegel wel alles zien maar er geen vat op krijgen.

Ik heb dat allemaal niet uit het niks bedacht maar kwam er op door het lezen van Als op een winternacht een reiziger van Italo Calvino. Ik begon in dat boek omdat het werd aangeprezen als klassieker en ik wel eens wat van deze beroemde Italiaanse naam wilde lezen. Ik kon niet bevroeden in wat voor fantasierijk labyrint ik meegevoerd zou worden.

De eerste zinnen waarschuwen je al:

Je staat op het punt in Als op een winternacht een reiziger te beginnen, de nieuwe roman van Italo Calvino. Ontspan je. Concentreer je. Zet iedere andere gedachte uit je hoofd. Laat de wereld om je heen vervagen tot in het onbestemde. Je kunt de deur maar beter dicht doen.

‘Als op een winternacht een reiziger’ is een roman over lezen, en noodzakelijkerwijs ook over wat daar aan vooraf gaat, het schrijven. Maar omdat het gaat over wat je op dat moment aan het lezen bent, is het een bizarre ervaring. Calvino beschrijft bijvoorbeeld wat jij als lezer denkt, niet op basis van wat er staat, maar als voortvloeisel daaruit. Dus niet dat je, om maar wat te noemen, denkt aan een blauwe lucht omdat hij schrijft over een blauwe lucht maar over de gedachten en gevoelens die volgen op het beeld van een blauwe lucht dat in je hoofd ontstaat. Het is een boek dat je voortdurend betrapt op je eigen fantasie, alsof Calvino een goochelaar is die weet welke kaart je in gedachten hebt.

Dat klinkt als een magische ervaring en dat is het ook. Maar het is geen makkelijke exercitie. Terwijl het mijn voornemen is iedere week een boek te lezen, deed ik over dit werk zo’n vijf weken. Ik ben er drie keer helemaal opnieuw in begonnen omdat ik niet meer begreep waar ik in beland was. Pas toen ik het willen begrijpen losliet, zoals je in een achtbaan je verzet tegen de middelpuntvliedende kracht moet opgeven, kon ik blijven doorlezen. Maar dan nog herlas ik zinnen, alinea’s, pagina’s en begon ik opnieuw in hoofdstukken.

Ik dacht vaak dat ik te dom of onwetend ben voor het boek. En dat is waarschijnlijk ook zo. De roman is bijvoorbeeld een kritiek op de letterkunde en daar weet ik te weinig van af. Het is ook een ingewikkeld boek waarvan ik de verhaallijn niet kon vasthouden of zelfs maar ontdekken. Dat klinkt misschien gek, maar het zijn een paar boeken door elkaar. Of aanzetten tot boeken. Tezamen vormen ze een rijkdom die ik niet volledig kan bevatten.

Bovendien spelen de verhalen zich deels af in landen waar ik nog nooit van gehoord heb en die niet bestaan maar wel bestaan hebben, zo leerde ik door ze te googelen. Hetzelfde geldt voor de talen die er in voorkomen. Wat bijvoorbeeld de vraag oproept of een roman die geschreven is in een taal die niemand meer kan verstaan toch een roman is? Of dat een roman alleen een roman is als hij als zodanig begrepen wordt?

Alhoewel het boek in 1982 verscheen, raakt de inhoud direct aan actuele discussies. In het boek komen ook computers voor die boeken analyseren. Dat doen ze onder meer op basis van een fenomeen dat een jaar of 15 terug erg populair werd: de wordcloud. Het idee was dat je teksten snel kon bevatten aan de hand van mooi weergegeven statistieken over het woordgebruik. Ik heb het altijd een absurd idee gevonden. Alsof je een maaltijd proeft door de ingrediëntenlijst te lezen.

De vraag is nu natuurlijk of AI in staat is boeken te schrijven. Als je alle boeken van Calvino invoert in ChatGPT kan het dan een nieuwe roman van Calvino schrijven? Nee, zeg ik. Net zo min als AI een nieuw schilderij van Mondriaan kan maken. Dat is niet alleen maar gebaseerd op scepsis. Ik moest tijdens het lezen denken aan de beroemde stelling dat als je voldoende apen lang genoeg op een toetsenbord laat tikken er statistisch gezien ook het complete werk van Shakespeare uit zal rollen.

Er wordt natuurlijk veel gediscussieerd over de vraag of die stelling klopt maar een andere gedachte die er uit voort vloeit is dat de apen dan ook werken van Shakespeare zullen produceren die hij niet geschreven heeft. Dat besef werd opgedrongen door Calvino die suggereert dat er ook romans zijn die nog niet opgeschreven zijn. Wat natuurlijk evident zo is, al weet ik niet of je ze dan zo mag noemen. Misschien is het als de discussie over wanneer een embryo mens is. Volg je me nog? Maar een boek van Shakespeare dat hij niet geschreven heeft, behoort duidelijk niet aan hem. Anders zou alles van Shakespeare zijn, ook deze tekst.

Ik heb er verder geen verhandelingen of duidingen over gelezen omdat ik vreesde mijn eigen leeservaring te beschadigen. Want als ik het goed heb en niet te veel wordt gestuurd door de huidige tijdgeest waarin altijd alles om jezelf draait gaat het boek vooral over jou en mij, als lezer. Over het gedrag en de sociale fenomenen die gepaard gaan met lezen. Zo heb ik het boek alleen maar uitgelezen omdat ik na enige aarzeling op Goodreads had gemeld dat ik er in begonnen was. Ik kon toen niet meer zeggen dat ik ophield met lezen. Niet met deze klassieker. Wat zouden de mensen wel niet gaan denken? Dat ik te dom ben voor dit boek? Dat ik heiligschennis pleeg? Daarom worstelde ik me er doorheen. Gelukkig wel. Want het opende een nieuwe wereld voor me. Met heel veel spiegels.

Italo Calvino; Als op een winternacht een reiziger; In 2019 vertaald door Henny Vlot; 304 pagina’s; LJ Veen Klassiek.

PS: Iedere zondagavond verstuur ik In de Week, een zeer persoonlijke nieuwsbrief over wat ik de voorbije week zag, las, meemaakte en dacht. Abonneer je hier gratis.