Ik ben geen voorstander van ‘wie niets doet, is medeplichtig’-beschuldigingen tegen individuele burgers maar de vraag wordt wel steeds nijpender wat je kunt doen om het geweld te stoppen en het onrecht te bestrijden.

Ik hoorde in ieder geval mijn geweten knagen toen ik een film bekeek die deze vraag oproept. Israël voert de massamoord op Palestijnen verder op en niemand houdt de moordenaars tegen. Die actualiteit ligt nu als een slagschaduw over de film.

‘De moordenaars zijn onder ons’ is de eerste Duitse film die werd gemaakt toen de Tweede Wereldoorlog voorbij was en wordt gezien als een meesterwerk. Op Imdb haalt de film een score van 7,4. Terecht want de film sleurt je mee in een situatie die weliswaar verzonnen maar toch geen fictie is. Het kijken greep me meer aan dan ik vooraf vermoedde. 

Alles is indrukwekkend. De film werd in 1945 gedraaid in Berlijn. De totaal verwoeste stad is het decor. Dat is al bizar maar je weet ook dat alle acteurs zelf hebben meegemaakt waar de film over gaat. Hoofdrolspeelster Hildegard Knef, die hierna een wereldster zou worden, speelt een fotografe die na de nederlaag van de nazi’s terugkeert uit een concentratiekamp waar ze gevangen heeft gezeten. Knef had zelf kort voordat de film werd opgenomen drie maanden in een krijgsgevangenkamp in Polen gezeten omdat ze een relatie had met een hoge nazi. 

In de film gaat de vrouw naar haar huis, of wat daar van over is, en merkt dat er nu een arts woont die in het leger heeft gediend. Hij zuipt zich de hele dag te pletter. (De naam van die acteur werd overigens van de titels verwijderd nadat was gebleken dat hij had gelogen over zijn naziverleden. Nader onderzoek bracht geen betrokkenheid bij misdaden aan het licht.) 

Aanzienlijk minder last van zijn geweten heeft zijn oud-commandant die inmiddels alweer een succesvol bedrijf is begonnen en doet alsof de oorlog maar zo snel mogelijk vergeten moet worden. Hij is een prototype van de – extreemrechtse – burger zonder enig moreel besef. “Ach, eerst maakten we soldatenhelmen van pannen en nu maak ik met mijn fabriek pannen van helmen. Wat maakt het uit?”

Rond deze drie personages, een slachtoffer en twee daders, draait het verhaal. Tussendoor zie je voorstellingen van het beroemde Berlijnse cabaret, danseressen die met sexy kleding de spoken moeten verdrijven. Het is surrealistisch maar werkelijkheid. De film voelt als een documentaire.

‘De moordenaars zijn onder ons’ is geregisseerd door Wolfgang Staudte, die op zijn beurt aan het begin van de oorlog meewerkte aan antisemitische propagandafilms. Later kwam hij tot inkeer en zette zich in om het land te denazificeren. Een begenadigd regisseur. In 1955 maakte hij in Nederland de eerste verfilming van Ciske de Rat, die internationaal bekroond werd. 

‘De moordenaars zijn onder ons’ ging in Duitsland in première in 1946, een dag voordat bij het tribunaal in Neurenberg de eerste doodvonnissen tegen nazi-kopstukken werden uitgesproken.

De film werd in 1949 in Nederland toegelaten door de Filmcommissie. Die verwachtte geen ongeregeldheden meer als de film vertoond zou worden. Kranten uit die tijd vragen zich nog wel af wie het zal durven de film in omloop te brengen. Er heerste op dat moment hier in het land begrijpelijkerwijs een grote afkeer van alles wat Duits was. Ook al omdat veel Duitsers weigerden verantwoordelijkheid te nemen voor wat de nazi’s hadden aangericht. Befehl ist befehl, wir haben es nicht gewusst en meer van dat soort uitvluchten. Ze wentelden zich ook nog eens in zelfmedelijden, volgens de Nederlandse pers.

De communistische verzetskrant De Waarheid was enthousiast over de film, lees ik in het archief. Dat de film is opgenomen in het door de Russen bezette deel van Berlijn zal wellicht meegespeeld hebben. In communistisch Oost-Duitsland (DDR) werd de film in 1955 op tv vertoond. Dat deel van het land ging er prat op de nazi-ideologie uitgedreven te hebben. Het is het gebied waar de AfD nu aan de macht komt. Zoals het nu Israël is dat een genocide uitvoert. De spoken van de geschiedenis trekken als je niet oppast jouw kleren aan.

In democratisch West-Duitsland (BRD) werd de film pas in 1971 op tv vertoond. In 1963 gebeurde dat al op de Nederlandse tv, een uitzending verzorgd door de katholieke KRO. De recensies zijn stuk voor stuk zeer lovend. En terecht.

‘De moordenaars zijn onder ons’ is 80 jaar geleden onder primitieve omstandigheden gemaakt maar nog steeds een zeer indrukwekkende, knap vervaardigde film. En schrikbarend actueel. Ook in bredere zin nu het populisme opnieuw aan de macht is, van India tot de VS. Stevent de wereld opnieuw op zo’n ramp af, veroorzaakt door kiezers en politici zonder enig verantwoordelijkheidsbesef?

Over het verhaal zelf wil ik niet veel zeggen want het is ook een thriller. Het einde is op last van de toenmalige autoriteiten gewijzigd om eventuele navolging te voorkomen. Dat voel je ook wel. De film duurt 81 minuten. Er zijn slechtere manieren om die door te brengen.

‘Die Mörder sind unter uns’ is tot 5 juli gratis bekijken op de Duits-Franse cultuurzender Arte, desgewenst met Engelse ondertiteling.

PS: Iedere zondagavond verstuur ik In de Week, een zeer persoonlijke nieuwsbrief over wat ik de voorbije week zag, las, meemaakte en dacht. Doe net als meer dan tweeduizend andere lezers en abonneer je hier gratis.