Daal je af in je eigen ziel door naar een zwart vlak te kijken? Liefhebbers van de Amerikaanse schilder Mark Rothko beweren van wel. In een aflevering van Zomergasten zag ik er ooit mensen over praten alsof ze hangend aan dunne koordjes in een spiritueel ravijn waren gezakt. Het Stedelijk Museum van Schiedam speelde daar een paar jaar geleden op in door een beroemd werk van Rothko – afkomstig uit de Boijmans collectie – tentoon te stellen in een speciale kapel waar je je in je eentje kon terugtrekken. Je telefoon moest je inleveren en je kreeg instructies: “Adem drie keer heel diep in en uit. Schakel je hoofd uit, wees in het nu. Neem afwisselend enige afstand en bekijk van dichtbij. Ga zitten en laat je ogen dwalen over het werk.” Het werd een uitzonderlijke ervaring, mede vanwege de beveiliger voor de deur, alsof je een heiligdom betrad. Maar was ik diep afgedaald in mijn ziel? Dat voelde niet zo. Ik begon me zorgen te maken. Heb ik wel een ziel? En zo ja, is die diep. Zal je net zien, heb ik weer een oppervlakkig, glad exemplaar met plasgoot en verder niks.

Met die ervaring en twijfel toog ik naar Parijs om in Fondation Louis Vuitton te Parijs de grote overzichtstentoonstelling van zijn werk te bewonderen. Must see, had een vriend bezworen en verdomd, hij had gelijk.

De tentoonstelling begint met zijn vroege werk, dat ik nog nooit gezien had. Het zijn bijvoorbeeld schilderijen van mensen in de metro in New York. Of nou ja mensen, meer schimmen. Je ziet dan eigenlijk al de vormen waar hij later naar toe zal bewegen. Grote vlakken waar je de rest zelf bij moet bedenken. Dat zag ik natuurlijk niet uit mezelf maar omdat de uitstekende audio-gids me er op wees. Die zit in een app die je kunt downloaden, met de plaatjes erbij. Voor als je geen mogelijkheid hebt in Parijs te gaan kijken of je voor wilt bereiden. Het audio-commentaar is zowel in het Engels als Frans beschikbaar en wordt onder meer geleverd door zijn zoon. (Zoek naar Fondation Louis Vuitton in je app store).

Ik leerde daardoor ook dat hij samenwerkte met Barnett Newman, die van onder meer het immense Who’s afraid of Red Yellow & Blue, een schilderij dat me ooit bij de eerste aanblik echt sprakeloos maakte. Nu pas zag ik voor het eerst de overeenkomsten, en verschillen met Rothko’s schilderijen.

Te zien is ook een zelfportret van Rothko, het enige dat er is, voor zo ver bekend. Hij liet zich daarbij inspireren door een zelfportret van Rembrandt. Dat is ook belangrijk omdat Rothko weliswaar abstracte schilderijen maakte maar ieder doek toch voelt als een zelfportret. Zeker als jij zijn geschiedenis kent. Hij was een joodse immigrant uit wat nu Letland is die met zijn ouders naar de Verenigde Staten uitweek. De -witz aan het einde van zijn geboortenaam liet hij later achter zich.

Het fascisme kwam op, de wereld raakte in een enorme economische depressie, daar volgde de Tweede Wereldoorlog op met de massale fabrieksmatige uitroeiing van joden, gevolgd door de Koude Oorlog. Zijn persoonlijk bestaan liep daar parallel aan. Rothko, toen al een wereldberoemd kunstenaar, maakte in 1970 zelf een einde aan zijn leven. Als je door de tentoonstelling loopt voel je als het ware de afgrond waar hij langs leefde.

Dat gezegd hebbende zou je denken dat de werken me ook diep raken. Dat doen ze ook wel, maar op een merkwaardige manier. Zoals ik het nu beschrijf zie ik al die werken van een afstand, als een ansichtkaart van zijn werkelijkheid. Daar, gezeten voor de werken in Parijs, merkte ik er helemaal niets van. In de audio-commentaren en beschrijvingen ging het wel voortdurend over de diepe ervaringen die kijkers beleven maar wat ze dan precies ervaren bleef ongenoemd. Misschien vraag ik te veel. Zoals er ook geen bevredigend antwoord is op bijvoorbeeld de vraag wat is liefde? Maar ik kon mijn vinger er niet op leggen.

Ik ging op bankjes zitten en stelde mijn ziel open, voor zo ver ik dat kan, maar er gebeurde niks. De uitlichting trok meer mijn aandacht dan de werken zelf. Het lukte niet, een soort sensorische impotentie misschien. Ik heb geen idee. Maar ik zou liegen als ik zou zeggen dat ik de lyrische beschrijvingen van ervaringen herken.

Toch maakte de tentoonstelling grote indruk. Misschien vanwege de timing. Deze duistere, onzekere tijd waarin afschuwelijke monsters zich achter de gordijnen schuilhouden en je die af en toe ziet bewegen. Dat gevoel. Wat je bij Rothko ziet, voelt als een voorbode van wat komen gaat.

Rothko, in Fondation Louis Vuitton tot 2 april 2024.

PS: Iedere zondagavond verstuur ik In de Week, een zeer persoonlijke nieuwsbrief over wat ik de voorbije week zag, las, meemaakte en dacht. Abonneer je hier gratis.