Zaterdagavond tegen middernacht, ik was net klaar met werken en wilde ter ontspanning nog een film zien. Maar geen lange. Op mijn watchlist trof ik Massacre, een korte Franse film van 27 minuten. Geen idee hoe die daar terecht was gekomen. De samenvatting meldde dat het ging over twee jonge meisjes die op een eiland wonen maar tot hun verdriet naar het vasteland moeten verhuizen omdat ze verdrongen worden door een aanzwellende toeristenstroom die de kosten voor levensonderhoud opjaagt. Uit wraak besluiten ze alle toeristen te vermoorden.

Een half uur later wist ik dat de super low budget productie daarmee ook echt helemaal verteld is. Moet ik er überhaupt iets over schrijven, vroeg ik me af. Ik ga die film aan niemand aanraden. Ik had geen spijt dat ik hem gezien had maar ik wist gewoon niet wat ik er meer over moest zeggen. Ja, dat het natuurlijk grappig was dat die twee schattige meisjes, die met glitters spelen en vlogs maken, zich ontpoppen tot massamoordenaars. Hoe ze het de vakantievierende elite, die op hen neerkijkt en alles van hen afpakt, betaald zetten. Meer kon ik er niet over zeggen.

De volgende ochtend na het ontwaken zag ik dat mijn inbox op Instagram was volgestroomd met tientallen DM’s van onbekenden. De berichten waren verborgen en daardoor was ik wat meer op mijn hoede. Terecht, want ze bleken stuk voor stuk gruwelijke beelden uit Gaza te bevatten. Ik bestudeerde wat afzenders. Het zouden makkelijk nep-accounts kunnen zijn. Speciaal aangemaakt voor dit doel. Onderdeel van de propaganda-oorlog die ook aan alle kanten woedt. Maar zeker weten doe ik het niet. Misschien zijn het oprecht bezorgde mensen en denken ze echt zo het leed te stoppen.

Ik bekijk geen oorlogsbeelden, of zo min mogelijk. Niet alleen nu niet, nooit. Ik hoef gruwelen niet te zien om ze te beseffen en ik wil er niet aan wennen. Ik kan me al niet voorstellen dat mensen dit soort beelden bekijken, laat staan in het wilde weg rondsturen. Ik verwijderde alle DM’s, enigszins bezwaard want het gaat om menselijk leed. Ben je oorlogsslachtoffer, eindig je ook nog eens als spam.

Ik dacht terug aan de film van de avond ervoor. Die had ook gruwelijke beelden. Grote groepen toeristen die langzaam creperen op het strand. De meisjes die tevreden toekijken. Het was om te lachen, amusement.

Als je er op let draait bizar veel amusement om dood en verderf. In de VS zijn ze er helemaal verslaafd aan. Er zijn bijna geen films waar niemand in wordt omgebracht. Leuk. Maar wat is er leuk aan? Ja, het is fantasie. Maar waarom is dat een aangename fantasie? Hoe slagen onze hersenen er in onderscheid te maken tussen de verschillende soorten wreedheid? Of is dat onderscheid er niet?

Zijn de DM’s met gruwelbeelden uit Gaza eigenlijk ook een vorm van bizar amusement? Zijn de afzenders, misschien wel zonder dat ze het door hebben, bezig met een soort vermaak? Ik bedoel niet dat ze zitten te lachen maar dat ze het doen om een bepaalde behoefte te bevredigen. Al is het maar het afreageren van pure wanhoop.

Ik herinnerde me dat ik zo’n 15 jaar geleden een boek las over dat vraagstuk. Regarding the pain of others van de Amerikaanse intellectueel Susan Sontag (1933-2004) gaat over het kijken naar foto’s en beelden van gruwelijkheden. Het is haar laatste werk, geschreven in 2003 toen sociale media nog niet of amper bestonden.

Ik haalde het uit de kast, schoof mijn plannen voor de dag terzijde en las het opnieuw. Het is geen gemakkelijke tekst en ze schrijft ook nog eens in high brow Amerikaans, dus het kostte me soms moeite de stof te vatten. Maar het was een huiveringwekkende ervaring.

Sontag bekijkt het onderwerp van alle kanten. Zo constateert ze dat we makkelijker naar gruwelijke beelden kijken als de slachtoffers ver weg zijn, we hen niet kennen. Het is een reden dat we zoveel beelden van leed uit Afrika kennen. Met we bedoel ik de Westerse samenleving. Omdat Afrikanen in ons wereldbeeld ver van ons af staan, accepteren we gruwelijke beelden die we nooit zouden willen zien als het beelden van mensen dichtbij betreft. De wetten van de media zijn even logisch als ondoorgrondelijk.

Het boek gaat over foto’s maar vooral ook over oorlog en de vraag of beelden oorlog kunnen voorkomen. Dat de confrontatie met de beelden van de werkelijkheid er toe leidt dat niemand meer oorlog wil. Die gedachte heerste in de vorige eeuw, of eigenlijk al eerder. De ruim 200 jaar oude en beroemde serie etsen De Gruwelen van de Oorlog van Francisco Goya is met dat doel gemaakt.

Het is een mooi idee maar het werkt helaas niet, weet je als je het nieuws volgt. Nu is er de vergeldingsaanval in Gaza, daarvoor was er de invasie in Oekraïne, de oorlog in Syrië, de oorlog in Jemen, in Nagorno-Karabach, in Tsjetsjenië, in Georgië, in Afghanistan, in Irak. Om maar greep uit deze eeuw te doen. We kennen de beelden maar ze voorkomen niet dat het steeds opnieuw gebeurt. Vrede wordt gezien als de normale toestand en oorlog als de afwijking maar in werkelijkheid is het andersom, constateert Sontag.

Hoe de beelden van oorlog ons beïnvloeden heeft veel te maken met onze relatie tot de slachtoffers en aanstichters. Als we ons niet met de slachtoffers kunnen identificeren is er minder belangstelling, zie bijvoorbeeld Jemen, met een kwart miljoen doden een van de ergste oorlogen van deze tijd. Identificeren is hier het juiste woord, het gaat om identiteit. Lees hoe griezelig actueel deze woorden uit 2003 nog zijn:

To those who are sure that right is on one side, oppression and injustice on the other, and that the fighting must go on, what matters is precisely who is killed and by whom. To an Israeli Jew, a photograph of a child torn apart in the attack on the Sbarro pizzeria in downtown Jerusalem is first of all a photograph of a Jewish child killed by a Palestinian suicide-bomber. To a Palestinian, a photograph of a child torn apart by a tank round in Gaza is first of all a photograph of a Palestinian child killed by Israeli ordnance. To the militant, identity is everything.

De identificering keert ook nu terug in het debat. De Gaza-oorlog is mede ‘populair’ omdat het de eigen opvattingen rechtvaardigt. Of het nu gaat over islamisme, zionisme, kolonialisme, extremisme, terrorisme en al die andere -ismes waarover ideeënstrijd wordt gevoerd. De slachtoffers aan beide kanten zijn munitie in een strijd waarin opvattingen over wie waar recht op heeft belangrijker zijn dan mensenlevens. Waarmee ik natuurlijk niks wil af doen aan het grote onrecht en leed dat de Palestijnen wordt aangedaan noch aan de verschrikkingen van terreur tegen Israëlische burgers. Dat moet ik verduidelijken omdat sommige mensen zelfs bij een tekst als deze niets liever doen dan speuren naar een argument om te kunnen beschuldigen.

Hoe kan het dat het geweld maar door blijft gaan, ondanks de beelden? De strijd woedt ook innerlijk, maakt Sontag duidelijk. Medelijden en angst zijn elkaars concurrenten. Ze verdringen elkaar. Als het een overheerst, wordt het andere onderdrukt. Daarom zijn machthebbers of zij die dat willen worden vaak bezig met het aanjagen van angst, denk ik zelf.

De wanhoop over het geweld is er allemaal niet minder om. De uitzichtloosheid ervan ook. Het geweld moet zo snel mogelijk gestaakt worden en het naleven van internationaal recht lijkt me de enige uitweg. Netanyahu moet niet alleen afgezet worden, hij moet ook voor het internationaal strafhof gebracht worden. Met een cel verderop de leiding van Hamas. Maar internationaal recht is vaak zoiets als belastingwetgeving, de machtigen houden zich er alleen maar aan als het hen uitkomt.

Ondertussen zat ik nog met de vraag hoe het toch kon dat ik wel kon lachen on de gruwelen in de film Massacre. Ja, omdat ze niet echt waren natuurlijk. Dat kon je alleen al zien aan het feit dat de daders meisjes waren. In de echte wereld is het ombrengen van zoveel mogelijk mensen toch voornamelijk een mannenhobby. Maar op de een of andere manier lijkt het volgens de film een vorm van emancipatie als vrouwen dat ook gaan doen. Zie het als toekomstbeeld. Daarom vond ik Massacre toch griezeliger dan bedoeld.

PS: Iedere zondagavond verstuur ik In de Week, een zeer persoonlijke nieuwsbrief over wat ik de voorbije week zag, las, meemaakte en dacht. Abonneer je hier gratis.