Hij wordt wel Reintje de Vos genoemd, een stouterik die iedereen te slim af is. Het middeleeuwse verhaal teruggebracht tot een fabeltje voor kinderen. Dat is de Belgische schrijver Tom Lanoye een doorn in het oog. Hij schreef een nieuwe versie, eentje waarbij zoiets als ‘doorn in het oog’ niet gewoon een uitdrukking is. De doorn dringt het oog binnen, veroorzaakt een afgrijselijke pijn, de oogbal wordt er uitgewipt en hangt plots buiten het hoofd als een snottebel uit het neusgat. Hoe zie je de wereld dan?

Ben je er nog? Dan kun je ReinAard, zoals de hertaling van Lanoye is gedoopt wel lezen. De misleiding waar de vos zo bedreven is, begint wat mij betreft al bij de naam. Er is helemaal niets reins aan zijn aard. De vos is in en in slecht en doet American Psycho verbleken tot een kinderverhaaltje. ReinAard is veel problematischer dan Patrick Bateman. Hij is niet alleen een wrede psychopaat maar ook de held van het verhaal. Dat maakt het boek moreel net zo verwarrend als de wereld waarin we leven. Het roept bij wijze van spreken de vraag op of misschien het enige wapen tegen Trump iemand is die nog erger is dan Trump.

Van den Vos Reynaerde stamt uit de 13e eeuw en is het oudste verhaal in de Nederlandse literatuur. En meteen ook een van de beste. Voor wie het niet kent: de Vos wordt door andere dieren vanwege zijn misdaden en streken zo gehaat dat ze zich beklagen bij koning Leeuw. Die geeft opdracht hem voor het gerecht te slepen. De Beer moet hem gaan ophalen. Het loopt vervolgens erg slecht af met de beer. Daarna wordt de Kater op pad gestuurd maar ook hem wacht een gruwelijk lot. De derde, de Das slaagt er wel in maar dan weet de Vos tijdens de rechtszaak een ultieme list uit te voeren.

De vos is wreed als een folteraar en slim als een oplichter. Hij weet zich niet alleen steeds overal uit te lullen, hij slaagt er keer op keer ook in zijn tegenstanders voor zijn karretje te spannen door in te spelen op hun hebzucht en verlangen naar roem en erkenning. Daardoor wordt hij nogal eens gezien als held. De vos legt immers bloot dat degenen die hem veroordelen in wezen net zo slecht zijn als hijzelf, maar niet zo slim. Hij strijdt op die manier tegen hypocrisie. Maar ik kreeg tijdens het lezen toch een ander beeld. De nietsontziende ReinAard injecteert een gif in de samenleving voor zijn eigen voordeel, zoals een populist dat doet met het zaaien van wantrouwen. Dat laat meteen zien in wat voor knoop je terecht komt want zeg ik nu dat je een populist moet wantrouwen?

Het verhaal Reynaert de Vos is al vaker herverteld. Ik las lang geleden een versie van Ernst van Altena uit de jaren ‘70. In mijn herinnering is hij daarin meer een held die bij die tijd paste, waarin vrijheidsstrijders op een voetstuk stonden in plaats van dat ze als terroristen verketterd werden. Hij deed me in die versie meer denken aan een uitdagende rebel als de middeleeuwse dichter François Villon die de spot drijft met iedereen die macht heeft of nastreeft. Bij Lanoye lijkt hij meer op een narcobaas die niet aan berouw of empathie doet maar alleen gericht is op zijn eigen welvaart en overleven, zonder enig ander doel. Dat past wel in de tijd waarin vrijheid wordt gezien als iets strikt individueels.

Het knappe aan de vertelling van Lanoye is dat die heel eigentijds is maar je tegelijkertijd het gevoel geeft dat je echt in de Middeleeuwen bent. Ik vroeg me lang af hoe hij dat voor elkaar krijgt, totdat ik bij de optie uitkwam dat we daar wellicht inmiddels weer zijn beland.

PS: Iedere zondagavond verstuur ik In de Week, een zeer persoonlijke nieuwsbrief over wat ik de voorbije week zag, las, meemaakte en dacht. Doe net als meer dan tweeduizend andere lezers en abonneer je hier gratis.