Ik zag op Netflix een film die me zo intrigeerde dat ik besloot het boek te gaan lezen. Dat bleek een heel ander verhaal. Of nou ja, natuurlijk niet helemaal. De Schaakspeelster van Bertina Henrichs gaat net als Joueuse over een vrouw die als kamerverzorgster in een hotel werkt, getrouwd is met haar jeugdliefde en een gelukkig gezin heeft. Tot ze op een dag het schaakspel ontdekt en dat een grote aantrekkingskracht op haar uitoefent. Ze wil het leren.

De film legt meer de nadruk op het feministisch aspect, in het boek draait het meer om de sociale druk. Iemand uit haar klasse hoort niet te schaken. 

Het boek dat in 2006 in het Nederlands verscheen, speelt zich af op het Griekse eiland Naxos, een kleine wereld waar iedereen van elkaar weet wat ze uitspoken. Het voelde al lezend alsof ik er op vakantie was. De straatjes, uitzichten, de terrasjes, een leven zonder de gekte van de nieuwsmachines.

Eleni weet niets van schaken maar leert de regels uit een boekje. Als ze die eenmaal beheerst – wat niet heel moeilijk is – komt ze achter de schoonheid van het spel. Het is niet zomaar een kwestie van stukken verplaatsen. Iedere zet heeft consequenties voor het verdere verloop van het spel. Ze verdiept zich in openingen, zoals bijvoorbeeld het Evans-gambiet. Maar ook: “Ze weigerde categorisch het Göring-gambiet uit te proberen. Het was uitgesloten dat ze een opening met een dergelijke naam zou overwegen. Die naam mocht misschien stom toeval zijn, maar het Göring-gambiet, effectief of niet, werd meteen opzijgezet. Eleni had haar principes.” Je begrijpt, Eleni is een vrouw naar mijn hart.

Door het bestuderen van het spel gaat er een wereld voor open. Het is voor het eerst dat ze echt iets leert voor haar eigen plezier. Hoe meer ze weet, hoe fascinerender het wordt. Dat is voor haar een openbaring want kennis heeft zich tot dan beperkt tot het type gasten dat in het hotel verblijft of de nieuwste roddels in het dorp. Dat kennis je wereld vergroot zonder dat je je hoeft te verplaatsen is nieuw voor haar. Dan treedt ook de sociale krabbenmand in werking. Het mechanisme dat mensen verhindert te ontsnappen aan het lot. Haar omgeving wil niet dat zij zich die kennis eigen maakt, dat ze meer weet dan de rest. Want dat wordt opgevat als afwijzing van de eigen groep. De sociale druk kent twee belangrijke wapens: je wordt belachelijk gemaakt, of verdacht. Het is ongekend lastig je daartegen te verweren en overeind te blijven.

Ik vertelde een vriend over het boek en hij herkende het fenomeen. Toen hij een vriendin kreeg en zich door haar voor kunst begon te interesseren werd hij door vrienden bespot. Ik heb het zelf twee kanten uit ervaren, ook in het niet volledig geaccepteerd worden in omgevingen waar je niet bent opgegroeid. Voor dat ‘klein houden’, dat in alle sociale milieu’s voorkomt, is weinig aandacht in het publieke debat. Misschien omdat we onszelf wijsmaken dat we vrije mensen zijn die eigen keuzes maken. Op die politieke doctrine is onze kijk op het leven gebaseerd.

Lang geleden vertelde een wijze vriend me wat hij zag als de belangrijkste taak in het leven: je losmaken uit de omgeving waarin je bent opgegroeid en vervolgens beslissen of je er terug wilt keren. Dan leid je pas een vrij leven. Over dat proces gaat deze roman ook.

Maar ik leerde meer door het boek, niet alleen over het schaken als spel maar ook de interactie tussen de spelers. Er zit een scène in over een afgebroken partij en wat dat zegt over de psychologische relatie tussen de twee tegenstanders. Zelf speel ik online schaak tegen onbekenden. Daarbij wordt een partij ook wel eens afgebroken. De ander reageert dan niet meer. Je wordt geghost en blijft met niets achter. Bij een fysiek spel is dat heel anders. Ik moest ineens denken aan een tafereel dat ik ooit zag in Venetië, een krantenverkoper die op straat naast zijn kiosk schaakte tegen een bezoeker. Ik wist niet of ze elkaar kenden maar ze vormden samen het spel, met er omheen enkele toeschouwers. Ineens zag ik hoe sociaal schaken is, los van enig clubverband, terwijl ik het altijd zag als tijdverdrijf voor Einzelgängers. Dat is het inderdaad online, in de gewone wereld is het onderdeel van de maatschappelijke textuur. Dat leidde me tot hele overpeinzingen over hoe online connecties hooguit schaduwen zijn van echt contact. Niet omdat ze de intensiteit missen maar de consequenties ervan. Ik ga daar niet over uitweiden, omdat het obligate gedachtes zijn en omdat ik het over het boek wil hebben.

Jezelf ontwikkelen is niet alleen maar fijn. Zo realiseert Eleni zich gaandeweg dat ze eigenlijk geen vrienden heeft. Ja natuurlijk, er zijn mensen met wie ze om gaat en die ze als vrienden beschouwt maar nu ze stappen in een nieuwe wereld zet, staat ze er alleen voor. Bij echte vriendschap is dat natuurlijk niet het geval, die overbrugt juist sociale verschillen. 

Het boek gaat meer over het leven dan over schaken, dat wordt gebruikt om inzicht te geven in de eigen mogelijkheden. Wat ik bijvoorbeeld mooi vond was de constatering dat de dame weliswaar het machtigste stuk is en alles draait om het verslaan van de koning maar dat het de pion is die het verloop van het spel bepaalt.

Dat is De Schaakspeelster eigenlijk, de pion die haar eigen rol ontdekt. En dat verpakt in een mooie, romantische vertelling die lekker wegleest.

Ik verloot mijn exemplaar van het boek vanavond onder abonnees van In de Week. Doe dus net als meer dan tweeduizend andere lezers en abonneer je hier gratis.